Rezistenca shqiptare në luftë, dhe forcat kryesore që e udhëhoqën atë
Lufta e Dytë Botërore e gjeti Shqipërinë të pushtuar nga Italia, e cila e kishte shndërruar në një provincë të vetën me një qeveri kukull. Rezistenca kundër pushtimit italian nisi nga xhandarmëria e Mbretit Zog e drejtuar nga Abaz Kupi dhe më tej u ndoq nga Balli Kombëtar dhe Fronti Nacional-Çlirimtar me bindje komuniste drejtuar kundër forcave pushtuese italiane (deri në 1943) dhe më pas kundër forcave gjermane në Shqipëri, lëvizje e cila çoi në çlirimin e vendit më 29 nëntor 1944.
Qendra për lehtësim të popullsisë civile (Gjenevë) raportoi se Shqipëria ishte një nga vendet më të rrënuara në Evropë. Rreth 60.000 shtëpi ishin shkatërruar dhe rreth 10% e popullsisë ishte lënë e pastrehë.
Shqipëria u sulmua nga Italia më 7 prill 1939 si nga ajri dhe nga deti. Në tetor të vitit 1940, forcat pushtuese e pushtuan Shqipërinë si një bazë ushtarake për të pushtuar Greqinë, por ata u zmbrapsën shpejt në Shqipëri. Pasi Gjermania naziste mundi Greqinë dhe Jugosllavinë në vitin 1941, krahinat e Kosovës dhe Çamërisë iu bashkëngjitën Shqipërisë, duke krijuar kështu një shtet shqiptar të bashkuar kombësisht. Shteti i ri zgjati deri në nëntor 1944, kur gjermanët që kishin zëvendësuar forcat pushtuese italiane duke ndjekur dorëzimin e Italisë u tërhoqën nga Shqipëria në vitin 1943. Kosova iu ritrupëzua pjesës serbe të Jugosllavisë dhe Çamëria Greqisë.
Ndërkohë, grupet e ndryshme komuniste që kishin mbirë në Shqipërinë e Zogut nën drejtimin e dy emisarëve të partisë komuniste jugosllave, u shkrinë së bashku për të formuar Partinë Komuniste Shqiptare dhe filluan t’i luftojnë pushtuesit si një forcë e bashkuar qëndrese. Pas një beteje të suksesshme kundër fashistëve dhe më pas kundër frontit nacionalist dhe antikomunist të Ballit Kombëtar dhe atij pro-Zog të Legalitetit, komunistët morën kontrollin mbi vendin më 28 nëntor 1944. Në tetor të vitit 1942 u krijua Shtabi kryesor i përkohshëm, i cili në pranverë të vitit 1943 u quajt Shtabi kryesor i Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Jugosllavisë për Kosovën.
Pasi Hitleri pushtoi Çekosllovakinë, pa njoftuar Musolinin që më parë, diktatori italian vendosi që të vazhdonte me aneksimin e tij të Shqipërisë. Mbreti i Italisë Viktor Emanueli III e kritikoi planin për të marrë Shqipërinë si një risk i panevojshëm. Roma, megjithatë, i dërgoi Tiranës një ultimatum më 25 mars 1939, ku kërkonte dakordësi me pushtimin. Mbreti Zog refuzoi të pranonte para në këmbim të pranimit të një pushtimi dhe kolonizimi italian të Shqipërisë. Më 7 prill 1939, trupat e Musolinit, të udhëhequra nga gjenerali Alfredo Guzzoni, pushtuan Shqipërinë duke sulmuar të gjitha portet në të njëjtën kohë. Kishte 65 njësi në Sarandë, 40 në Vlorë, 38 në Durrës, 28 në Shëngjin dhe 8 te Bishti i Pallës. Planet origjinale italiane për pushtimin kërkonin 50,000 burra të mbështetur nga 137 njësi detare dhe 400 avionë. Në fund forca pushtuese u zgjerua në 100,000 burra të mbështetur nga 600 avionë.
Në Durrës, një forcë prej vetëm 360 shqiptarësh, më së shumti xhandarë dhe banorë vendas të udhëhequr nga Abaz Kupi, komandanti i xhandarmërisë së Durrësit, dhe Mujo Ulqinaku, një zyrtar detar, u përpoqën të ndalnin përparimin italian. Të pajisur vetëm me armë të vogla dhe tre mitralozë, ata arritën t’i ndalnin italianët për pak orë derisa një numër i madh tankesh të vegjël u zbritën nga anijet italiane. Pas kësaj, rezistenca filloi të shembej dhe brenda pesë orësh italianët morën qytetin. Nga ora 1:30 paradite të ditës së parë, të gjitha portet shqiptare ishin nën kontrollin e italianëve.
Në 1930, Kominterni dërgoi Ali Kelmendin në Shqipëri për të organizuar çetat komuniste. Megjithatë, Shqipëria nuk kishte klasë punëtore në të cilën komunistët mund të mbështeteshin për mbështetje dhe marksizmi i bënte përshtypje vetëm një numri të vogël intelektualësh të edukuar në perëndim si dhe fshatarëve pa tokë, minatorëve dhe personave të tjerë të pakënaqur me strukturat ekonomike dhe sociale të vjetëruara të Shqipërisë. Parisi u bë qendra e komunistëve shqiptarë deri kur deportimet prej nazistëve i zbrazën radhët e tyre pas rënies së Francës në 1940.
Një rezistencë nacionaliste ndaj pushtimit italian u shfaq në tetor të 1942. Ali Këlcyra dhe Mit’hat Frashëri krijuan Ballin Kombëtar, që ishte një lëvizje e orientuar drejt perëndimit dhe anti-komuniste. Kjo lëvizje mblodhi mbështetës edhe prej pronarëve të mëdhenj të tokave edhe prej fshatarësisë. Ata mbështetën krijimin e Shqipërisë së Madhe prej italianëve dhe kërkuan krijimin e një republike si dhe reforma sociale dhe ekonomike, duke kundërshtuar rikthimin e Mbretit Zog. Udhëheqësit e lëvizjes, megjithatë, vepruan në mënyrë konservative duke iu frikësuar reprezaljeve prej pushtuesve ndaj tyre ose konfiskimin e pronave të pronarëve të tokave. Prijësit nacionalistë gegë dhe pronarët e tokave toskë shpesh ranë dakord me italianët e më vonë gjermanët për të parandaluar humbjen e pasurisë dhe pushtetit të tyre. Balli Kombëtar, i cili kishte luftuar kundër italianëve, ishte i kërcënuar prej forcave superiore të LNÇ dhe partizanëve jugosllavë, të cilët mbështeteshin prej Aleatëve.
Midis komandantëve të spikatur të Ballit, ishin Safet Butka dhe Hysni Lepenica. Butka ishte internuar në Itali për dy vjet derisa ishte liruar në gusht 1942 dhe ishte lejuar të kthehej në Shqipëri. Ai më pas shkoi drejt maleve dhe u bë një udhëheqës i shquar i Ballit Kombëtar në rajonin e Korçës. Bërthama e grupit të tij gueril përbëhej prej 70 luftëtarësh me shumë përvojë. Grupi i Butkës kishte dhënë ndihmë të vlefshme luftëtarëve në Vlorë dhe kishte rimarrë prej depove ushtarake në fshatrat e Dardhës, Sulit, Graçanit, Progrit, Pleshishtit dhe Verbinjit të gjithë prodhimin agrikulturor që italianët kishin kërkuar dhe ia dorëzoi pronarëve. Forcat e tij sulmuan italianët në Floq në janar 1943 dhe Vithkuq në mars 1943.
Luftimet që zunë vend me komandantin e përgjithshëm Hysni Lepenica gjatë gushtit të 1942 në Dukat, Mavrovë, Vadicë, Drashovicë dhe Llakatund me ndihmën e forcave ajrore të Aleatëve përfunduan me fitore. Pas kapitullimit italian, komunistët dhe ballistët kërkuan dorëzimin e të gjitha forcave italiane të mbetura në paqe. Megjithatë Hysni Lepenica i udhëzuar prej komitetit qendror të Ballit shkoi në Gërhot ku divizioni italian “Ferrara” ndodhej për të marrë armët e tyre siç ishte rënë dakord me gjeneralin e divizionit, por pas ndërhyrjes së Tilmanit, gjenerali i divizionit sulmoi grupin e Lepenicës. Në betejën e Gjormit që rezultoi në fitore për shqiptarët dhe vdekjen e kolonelit italian Clementi, Lepenica kreu vetëvrasje kur dëgjoi se përplasjet midis komunistëve dhe ballistëve kishin filluar. Në vjeshtën e vitit 1943, Gjermania Naziste pushtoi të gjithë Shqipërinë pasi Italia u mposht. Duke iu frikësuar reprezaljeve prej forcave më të mëdha, Balli Kombëtar bëri një marrëveshje me gjermanët dhe krijoi një “qeveri neutrale” në Tiranë e cila vazhdoi luftën kundër LNÇ dhe partizanëve jugosllavë.
Balli Kombëtar ishte aktiv edhe në Kosovë dhe Maqedoni. Forcat e tyre ishin kryesisht të përqendruara në Mitrovicë, Drenicë dhe Tetovë. Megjithatë u vu re se Balli Kombëtar në këto rajone ishte më agresiv se ballistët e Shqipërisë. Me gjermanët e larguar prej partizanëve jugosllavë dhe komunistët shqiptarë që shpallën fitoren në Shqipëri, udhëheqësi jugosllav Josip Broz Tito urdhëroi mbledhjen e armëve në Kosovë dhe arrestimin e shqiptarëve të spikatur. Kjo nuk u prit mirë midis shqiptarëve dhe e kombinuar me pasionet që ndiheshin për Kosovën shpërtheu një kryengritje. Më 2 dhjetor 1944, ballistët nga rajoni i Drenicës sulmuan minierën e Trepçës dhe shënjestra të tjera. Në mënyrë të njëjtë në Kërçovë, Gostivar dhe Tetovë, ballistët e mbetur u përpoqën të qëndronin nën kontroll të rajonit pasi partizanët jugosllavë shpallën fitoren. Kryengritja më vonë u shtyp dhe udhëheqësit ballistë u burgosën, dëbuan ose u vranë për shkak të bashkëpunimit me nazistët. Ballistët ishin aktivë edhe në Mal të Zi dhe Sanxhak duke luftuar çetnikët në zonë.
Me rrëzimin e regjimit fashist të Benito Mussolinit dhe dorëzimin e Italisë në 1943, ushtria dhe policia italiane e vendosur në Shqipëri u thye. Luftëtarët shqiptarë shpartalluan pesë divizione italiane dhe rekrutët italianë u dyndën drejt forcave guerile. Komunistët morën kontrollin e shumicës së qyteteve jugore, përveç Vlorës, e cila ishte bastion e Ballit Kombëtar dhe nacionalistët e lidhur me LNÇ morën kontroll mbi një pjesë të mirë të Veriut.
Agjentë britanikë që punonin në Shqipëri gjatë luftës ushqyen luftëtarët shqiptarë me informacion të pavërtetë se Aleatët po planifikonin një pushtim madhor të Ballkanit dhe i kërkonin grupimeve shqiptare që të bashkonin përpjekjet. Në gusht 1943, Aleatët bindën udhëheqësit komunistë dhe ballistë për të nënshkruar Marrëveshjen e Mukjes e cila do të koordinonte operacionet e tyre guerile. Dy grupimet me kalimin e kohës i dhanë fund çdo bashkëpunimi për shkak të një mosmarrëveshjeje mbi statusin e pasluftës së Kosovës. Komunistët donin ta rikthenin rajonin nën Jugosllavi pas luftës me shpresën se Tito do ta dorëzonte Kosovën mbrapsht paqësisht, ndërsa nacionalistët e Ballit Kombëtar kërkuan ta mbanin rajonin.
Marrëveshja e Mukjes ishte një marrëveshje e nënshkruar më 2 gusht 1943 në fshatin Mukje midis nacionalistëve të Ballit Kombëtar dhe komunistëve të Lëvizjes Nacional Çlirimtare. Të dy forcat do të punonin së bashku për të luftuar kontrollin e Italisë mbi Shqipëri. Megjithatë, një mosmarrëveshje u shfaq mbi statusin e Kosovës. Ndërsa Balli Kombëtar sugjeroi të luftohej për bashkimin e Kosovës me Shqipërinë, përfaqësuesit komunistë kundërshtuan fuqishëm. Balli Kombëtar i etiketoi komunistët si tradhtarë të Shqipërisë, ndërsa partizanët akuzuan Ballin Kombëtar për bashkëpunim me Fuqitë e Boshtit, duke ndezur një luftë civile midis tyre që do të zgjaste një vit.
Në pritshmëri të një pushtimi të tillë, Wehrmacht-i (ushtria gjermane) përgatiti një seri planesh ushtarake për veprim ndaj zotërimeve italiane në Ballkan të koduara me emrin Konstantin. Njësi të inteligjencës ushtarake gjermane (Abwehr) seksioni II u dërguan në Mitrovicë në prill 1943 në një përpjekje për të fituar influencë midis numrit në rritje të shqiptarëve të pakënaqur me italianët. Në korrik dhe gusht 1943, ushtria gjermane pushtoi aeroportet dhe portet shqiptare, gjoja për të mbrojtur Shqipërinë nga një pushtim i mundshëm i Aleatëve. Nga mesi i gushtit, kishte rreth 6,000 trupa gjermane në Shqipëri. Gjermanët planifikonin për të ndërtuar një Shqipëri neutrale e të pavarur të kontrolluar prej një qeverie miqësore me gjermanët. Pasi Marrëveshja e Mukjes u prish prej partizanëve shqiptarë, filloi një luftë midis partizanëve shqiptarë (të cilët ishin të mbështetur prej partizanëve jugosllavë, të cilët mbështeteshin prej Aleatëve dhe ballistëve. Pas kapitullimit të forcave italiane më 8 shtator 1943, trupat gjermane shpejt pushtuan Shqipërinë me dy divizione. Gjermanët formuan një ‘qeveri neutrale’ në Tiranë me Ballin Kombëtar.
Më 14 shtator 1943, një qeveri shqiptare u krijua nën Cafo Beg Ulqini, Ibrahim bej Biçakçiu, Bedri Pejani dhe Xhafer Deva. Asambleja kombëtare, e përbërë prej 243 anëtarësh, filloi të funksiononte më 16 tetor 1943, duke përzgjedhur një Këshill të Lartë të Regjencës 4-vetësh për të qeverisur vendin. Qeveria e re, e cila premtonte për të qëndruar neutrale në luftë, ia doli për të rikthyer një pjesë të mirë të stabilitetit. Sistemet administrative dhe gjyqësore funksiononin përsëri dhe shkollat shqipe u rihapën përgjatë Shqipërisë veriore dhe qendrore. U ndërmorën edhe hapa për të implementuar një reformë toke.
Tirana u çlirua prej partizanëve më 17 nëntor 1944 pas një beteje 20-ditore. Ushtria Nacional Çlirimtare, e cila në tetor 1944 përbëhej prej 70,000 ushtarësh të rregullt, gjithashtu mori pjesë në luftë përkrah koalicionit antifashist. Partizanët shqiptarë, gjithashtu, çliruan Kosovën dhe ndihmuan forcat komuniste të Titos për të çliruar një pjesë të Malit të Zi dhe Bosnje Hercegovinës. Në atë kohë, ushtria sovjetike po hynte në Jugosllavinë fqinje dhe ushtria gjermane po tërhiqej nga Greqia në Jugosllavi.
