
Një bisedë ekskluzive mbi krijimtarinë, frymëzimin dhe teknikat me Arbër Ahmetaj
Votra Magazine: Çfarë ju frymëzoi të filloni të shkruani?
Arbër Ahmetaj: Leximet, përrallat dhe një shok që shkruante para meje. Më pëlqyen aq shumë poezitë e tij sa më nxiti ta provoj edhe unë.
Votra Magazine: A keni një rutinë ose orar të caktuar për të shkruar?
Arbër Ahmetaj: Koha e shkrimit është kohë e vjedhur prej pushimit, prej kohës që mund ta kaloja me familjen, me të dashurit. Është një sakrificë pra, rrjedhimisht s’kam ndonjë orar të caktuar, por kam një kohë shkrimi që është shumë e çmuar për mua.
Votra Magazine: Ku gjeni idetë tuaja për historitë?
Arbër Ahmetaj: Nëpër libra, te kolegët e mi që nga koha e Homerit. Nga jeta e përditshme, nga përvoja personale dhe ato të të tjerëve rreth e rrotull meje.
Votra Magazine: Si i përballeni zhvillimit të personazheve?
Arbër Ahmetaj:Fillimisht ua gjej emrat, përpiqem t’i imagjinoj e t’ia paraqes edhe lexuesit se si duken së jashtmi, pastaj se si sillen, si ëndërrojnë e veprojnë; është logjika e fabulës dhe, tensioni i konfliktit në tekst që i merr ata për dore.
Votra Magazine: Cili është aspekti më sfidues i shkrimit për ju?
Arbër Ahmetaj: Pas gjetjes së subjektit duhet gjetur një teknikë specifike rrëfimi që i përshtatet subjektit. Ritmi i rrëfimit, krijimi i atmosferës, tensioni i ngjarjes, pra janë shumë aspekte, por ana më e rëndësishme e shkrimit është të shkruash sikur s’do të botohesh kurrë.
Votra Magazine: A bëni përmbledhjen e historive para se të shkruani, apo preferoni të lini historinë të zhvillohet ndërsa shkruani?
Arbër Ahmetaj: Varët se çfarë shkruaj. Disa prej romaneve të mia janë tekste atmosfere, sjellin një botë të veçantë, një tension pikëshikimi në një çast të caktuar në kohë e në hapësirë. D.m.th vetë jeta dhe ecja e personazhit përbëjnë historinë e tij individuale, unike, e cila vështirë se mund të skicohet me vija të trasha apo të imta qysh në fillim të projektit. Në disa raste të tjera, kur subjekti e lejon, krimi i një boshti rrëfimi është i domosdoshëm.
Votra Magazine: A mund të na flisni pak për veprën tuaj?
Arbër Ahmetaj: Jam autor i pesë romaneve, dy përmbledhjeve me tregime dhe dy me poezi. Pastaj kam botime të tjera të natyrës publicistike, përkthime etj. Tre romanet e para, “Fletëhyrje për në varr”, “Varri i braktisur” dhe “I huaji, ai kosovari” janë pjesë e një projekti romanor që ka nisur në vitin 1985. Në atë vit të largët datojnë subjektet dhe personazhet e para, që do të trajtoheshin më vonë më gjerë. Me pak fjalë, subjekti i tyre përmblidhet: Udha e Shqipërisë së fundosur në diktaturë drejt lirisë, tranzicionit dhe çlirimit të Kosovës. Rreth këtij boshti janë krijuar me dhjetëra personazhe që jetojnë e dashurojnë, të hedhur përtokë nga pushtete e pushtime, që zhgënjehen e ringrihen, herë të ndihmuar nga humanizmi e herë të shpëtuar nga zanat. Në këtë ndërtesë romaneske, personazhet lëvizin nga një roman tek tjetri, herë gjallë herë… ndryshe.
Pas tyre kam shkruar edhe dy romane të tjerë: “Një natë te Luiza” dhe “Procesi 3K/1988”, që janë pritur mirë nga lexuesit. Dy librat me tregime që kam botuar, “Riva H”, dhe “69 gra” do të ndiqen së shpejti nga dy-tre vëllime voluminoze me tregime të shkurtra. Poezi shkruaj nëpër stinë të bukura, domethënë shumë rrallë, por do ishte mirë që t’i jepnim fund kësaj interviste duke falënderuar lexuesit tuaj për durimin!
Votra Magazine: A ka autorë që kanë influencuar në stilin tuaj të shkrimit?
Arbër Ahmetaj: Shumë shkrimtarë kanë ndikuar në formimin tim si njeri e si autor, por ajo që mund t’ju them është se ideali im në stil është të arrij thjeshtësinë e Mark Tueinit tek “Aventurat e Tom Sojerit”.
Votra Magazine: Sa i rëndësishme është kërkimi në procesin tuaj të shkrimit?
Arbër Ahmetaj: Dokumentimi i një historie të rrëfyer në letërsi nuk ka nevojë të jetë aq rigoroz si në kërkimet shkencore. Letërsia natyrshëm lyp koherencë e përkujdesje, pasi s’mund të flasësh për revoltë skllevërish në Alpet e Shqipërisë ose për gara makinash në Shkodrën e shekullit të 17-të. Ndërkohë që kur po shkruaja për një ambasador të Perandorisë Osmane, më është dashur të shoh e verifikoj se si ka qenë e organizuar politika e jashtme dhe struktura e saj administrative në kohën e asaj perandorie.
Votra Magazine: Si e trajtoni kritikën konstruktive të punës suaj?
Arbër Ahmetaj: Shkrimtarët, si çdo profesionist tjetër, nuk e duan kritikën. Veç lavdërimi ua bën qejfin, mundësisht pa rezerva. Puna është se shkrimtarët seriozë punojnë me profesionistë, me njerëz që u besojnë, tek të cilët shohin shansin për t’u përmirësuar. Konsultat me ta, diskutimet para botimit të librit, vërejtjet e sugjerimet ndikojnë në rritjen e cilësisë së një vepre letrare. Kritika, sado konstruktive pas botimit të romanit, nuk ndikon në përmirësimin e tij, përkundrazi ndikon jashtëzakonisht shumë në keqësimin e përjetshëm të marrëdhënieve mes autorit dhe kritikuesit (kritikut).
Votra Magazine: A shkruani me një audiencë specifike në mendje?
Arbër Ahmetaj: Jo, dhe jam i gëzuar për këtë. Veç kur shkruaj poezi mbaj gjithmonë para syve imazhin e një gruaje: si do t’i duket asaj? Fundja, është pikërisht kjo enigmë e shkrimit, fakti që nuk e dimë se kujt do t’i pëlqejë e kujt jo që e ka shpëtuar deri sot letërsinë, shkrimin në përgjithësi.
Votra Magazine: Si e dini kur një histori është e përfunduar?
Arbër Ahmetaj: Kur ndjej se po të shtoj edhe një rresht më tepër, është si të shtoj edhe disa pika në një gotë të mbushur rrafsh me ujë, që do derdhet. Përmes vendosjes së vetvetes në rolin e lexuesit.
Votra Magazine: Si e trajtoni krijimin e konfliktit të besueshëm në historitë tuaja?
Arbër Ahmetaj: Puna është që konflikti nuk mund të shpiket, duhet t’i ngjajë ose të jetë pasqyrë e një konflikti në botën reale, në përditshmërinë e njerëzve. Është e vështirë të krijosh fjalë për objekte ose fenomene që nuk ekzistojnë. Kjo vlen edhe për konfliktet, të cilat burojnë nga një tepri ose mungesë kontrolli i emocioneve njerëzore: urrejtjes, dashurisë, hakmarrjes, dhunës etj. Por letërsisë i lejohet të krijojë edhe konflikte të tipit mes bimëve, mes bimëve e kafshëve, kafshëve e trupave planetarë, por që gjithsesi reduktohen në modele të verifikueshme në realitet.
Votra Magazine: Si siguroni që shkrimi juaj të mbetet i freskët dhe origjinal?
Arbër Ahmetaj: I vetmi verifikim i mundshëm është pëlqyeshmëria e librit nga lexuesi. Deri tash kam pasur fat me romanet e mia. Botuesit e mi gjithsesi akoma nuk aq janë të kënaqur me shifrat e shitjeve. Është edhe ky një indikator i rëndësishëm, i paneglizhueshëm.
Votra Magazine: Cila është historia më sfiduese që keni shkruar ndonjëherë, dhe përse?
Arbër Ahmetaj: Ka një përgjigje “shumë të mençur” për këtë pyetje: historia që s’e kam shkruar akoma. Por unë për lexuesit tuaj po jap një përgjigje më pak të mençur: historia më sfiduese që kam shkruar është ajo e një juristi të ri, në fillim të viteve 1990, që shpresonte të vendoste drejtësi. Romanin e kam shkruar në vitin 2014, e kam ripunuar në vitin 2024, ndërsa variantin e tretë të punimit mbi të mund ta përfundoj në vitin 2034. Ndoshta kur të botohet, do mund t’i përgjigjem pjesës së dytë të pyetjes suaj.
Votra Magazine: Si e vlerësoni suksesin si një shkrimtar?
Arbër Ahmetaj: E vlerësoj si shumë të rëndësishëm, por ngaqë nuk kam ndonjë përvojë personale si shkrimtar, do pres me gjakftohtësi se mos ndoshta do më intervistoni edhe kur të jem i suksesshëm e do shoh se çfarë do bëjë agjenti im me një intervistë të tillë, përpara se të m’i vërë pyetjet përpara.
Votra Magazine: Cili është komenti më i paharrueshëm që keni marrë për shkrimin tuaj?
Arbër Ahmetaj: “Arbër Ahmetaj është shkrimtar i aftë që përvojat personale i ngre në lartësinë e një mesazhi universal” – sipas një studiuesi zviceran dhe “Prozat e tij të japin kënaqësi leximi po aq sa të bëjnë të reflektosh” – nga një kritik rumun. Ndërsa vërtet prekës është komenti i një lexuese: “Një natë te Luiza” është romani im më i dashur”. Kaq mjafton besoj.
Votra Magazine: Si ndikojnë marrëdhëniet familjare në dinamikën e ndërveprimeve të personazheve tuaj në histori?
Arbër Ahmetaj: Nuk ndikojnë shumë, ka pasazhe erotike nëpër romanet apo poezitë e mia, ka vrasje e hakmarrje, ka ndjesi të forta e tradhti të pashpirta, në anën tjetër rrjedh e qetë dhe pa këto dallgëzime epike, jeta ime familjare. Ndoshta s’kam jetë shumë interesante familjare, ja pse shkruaj për të tjerët, për ata që e kanë të mbushur jetën me drama e me pasione shpërthyese e që janë me interes në letërsi. Dua të them me këtë se edhe pse rrëfimi mund të jetë në vetën e parë njëjës, letërsia ime nuk është ekzibicion i ndjesive të mia personale, as ditar privat, as sagë familjare.
Votra Magazine: Si është një ditë tipike për ju si shkrimtar?
Arbër Ahmetaj: Ju thashë më lart, akoma s’mund të flas për kohë shkrimi, aq më pak për ditë tipike shkrimtari. Dita ime tipike është ajo e një farmacisti në shërbim të pacientëve. Edhe kësaj pyetje do doja t’i përgjigjesha në të ardhmen.
Votra Magazine: A ka ndonjë aktivitet ose ritual që e përdorni për të stimuluar krijimtarinë tuaj para se të filloni të shkruani?
Arbër Ahmetaj: Dëgjoj muzikë, izolohem, e vendos telefonin larg vendit të punës. E marr gjithmonë diçka për të shkruar, për të mbajtur shënime. Shkruaj në kompjuter, por kam fletoren e punës ngjitur.
Votra Magazine: Si ndikon ambienti fizik që ju rrethon në procesin e shkrimit?
Arbër Ahmetaj: Shkruaj shpesh nëpër hotele, në periudhën e pushimeve, pasi, siç ju thashë, punoj farmacist me kohë të plotë. Hotelet kanë luksin kalimtar të shërbimeve dhe ambienteve, janë të ndërtuara në vende të privilegjuara, buzë ujërave, detit, maleve etj. Rrjedhimisht ka shumë bukuri rreth e rrotull. Dhe mbi të gjitha qetësi. Mbaj mend se kam ndërruar tri herë dhomë në një hotel, pasi dëgjohej gurgullima e pishinës, gjë që më shqetësonte. Në raste tjera, ndonjë portë metalike që mbyllej me forcë; kjo ndodh kryesisht në Shqipëri, por edhe në Itali. Në përgjithësi, ambienti që më ka rrethuar prej në fëmijëri, sidomos ai natyror, është i mrekullueshëm. Bukuria e mjedisit ndikon shumë. Kam jetuar edhe në, le të themi, qoshe të shëmtuara.. Të shkruash letërsi në një ambient të tillë, është heroizëm estetik. Ka që e bëjnë.
Votra Magazine: Si e përdorni internetin dhe teknologjinë për të ndihmuar procesin e shkrimit?
Arbër Ahmetaj: Nuk e përdor internetin gjatë procesit të shkrimit. Para ose më pas po, për të verifikuar ndonjë detaj historik, bie fjala kur është ndërtuar hekurudha Shkup-Selanik, ndërsa kompjuterin e përdor si makinë shkrimi të sofistikuar.
Votra Magazine: Si e shikoni rolin e botuesve në krijimin dhe promovimin e shkrimit tuaj?
Arbër Ahmetaj: Dua që kësaj pyetjeje t’i përgjigjem pak më gjerësisht se sa si përvojë personale me botuesit e mi. Jemi në një fazë kur gjithkush shkruan dhe shtyp tekste. Botuesit janë shndërruar në rrip transmisioni mes autorit dhe shtypshkronjave. Kjo është shumë e rëndë, por ndoshta periudhë e dobishme. Unë jam kryeredaktor i “Revistës Letrare” dhe disa herë më ka ndodhur të refuzoj tekste, që për mendimin tim dhe të redaksisë nuk kishin cilësinë që t’u jepeshin lexuesit përmes një organi letrar me dinjitet. Ky kundërshtim i ka habitur me dhjetëra autorë. Më kanë quajtur snob e më kanë “kërcënuar” se do ta botonin diku tjetër kryeveprën e tyre. E kanë botuar pa asnjë problem në revista e organe online ose te muri botëror i idiotësive, në Facebook. Pse një botues serioz e refuzon një dorëshkrim? Sepse mendon në mënyrë të pavarur, qoftë edhe gabimisht, se ai tekst nuk ka vlerë letrare as komerciale, se botimi i tij e dëmton personalitetin e autorit dhe shkatërron autoritetin e tij si botues. Botuesja ime e dikurshme, Flutura Açka, punonte vetë me dorëshkrimet e mia, derisa ato merrnin formën e duhur për botim. Ndërsa botuesi i sotëm, Dritan Kiçi, i redakton thellësisht dorëshkrimet, sigurisht në marrëveshje me autorin, me synimin që libri të mos kënaqë thjesht egon e autorit, por edhe kërkesat më subtile të lexuesit. Gjetja e një ekuilibri mes këtyre tendencave me kahje të kundërt, përbën punën themelore të botuesit: Pra, moscenimi i tekstit dhe individualitetit të autorit, duke iu afruar sa më shumë shijeve dhe nevojave të lexuesit. Libri botohet, bazuar në një kontratë, në të cilën detyrimet dhe të drejtat e botuesit dhe të autorit shënohen me bojë, e zeza mbi të bardhë. Pastaj, Flutura interesohej edhe pranë televizioneve e gazetave në Tiranë, që ato t’i bënin jehonë botimit të librave të mi, siç ngulte këmbë që libraritë kryesore në Shqipëri t’i mbanin në raftet e tyre. Të njëjtat përpjekje, por me një aspekt tjetër edhe më global, përmes platformave botërore të shitjeve si Amazon etj., bën sot botuesi im.
Votra Magazine: A keni eksperimentuar me platformat e publikimit të vetëshërbimit, dhe në qoftë se po, si është përvoja juaj me to?
Arbër Ahmetaj: Po, e kam provuar me një botues francez kur botova romanin tim të parë “Fletëhyrje për në varr”. Kam qenë i gëzuar që libri u botua dhe u promovua prej tyre. Ata ishin profesionistë të mirë, kujdeseshin për librin, shpërndarjen dhe promocionin e tij (unë thjesht duhej të paguaja).
Mirëpo libraritë dhe gazetat serioze nuk pranojnë të shesin apo të shkruajnë për libra të botuar me vetëfinancim. Në vetëfinancimin e librit s’ka asgjë të turpshme; Marcel Prust e ka botuar me paret e veta sagën e famshme “Në kërkim të kohës së humbur” – për të përmendur veç një rast. Romani në frëngjisht më ka shërbyer si kartëvizitë për miqtë e mi frankofonë dhe më ka nxitur të mos shkurajohem lehtë.
Votra Magazine: Si e përdorni rrjetin shoqëror për të ndërtuar një audienca për shkrime tuaja?
Arbër Ahmetaj: Ja ku u rikthyem te facebook, një prej rrjeteve më të famshme. Përmes tij jam njohur me shumë e shumë lexues, kam bërë promocion, kam ftuar lexuesit e miqtë, organizuar takime, kam shpërndarë foto e fragmente tekstesh, lexuar e komentuar, publikuar shënime kritike mbi librat e mi, domethënë më ka shërbyer si një mjet i jashtëzakonshëm komunikimi FALAS! E përsëris me mirënjohje: Falas! Kjo gjë ka qenë e pamundshme, e paimagjinueshme disa vite më parë.
Votra Magazine: Cilat janë sfidat kryesore që hasni kur përpiqeni të bëni që librat tuaj të shfaqen dhe të shpërndahen?
Arbër Ahmetaj: Zhdukja e librarive që ndodheshin kudo, erdhi si efekt dytësor i rrëzimit të përgjithshëm të një të shkuare që s’e do askush. Ringritja e librit u bë më shpejt se ajo e librarive. Tashmë në Shqipëri e në Kosovë ka librari në qytetet kryesore, disa prej tyre janë të mrekullueshme. Ato gjenden përballë presionit të madh të botimeve të pafundme. Sfida e një autori mbetet të gjejë një botues që ka aftësi të ndërtojë marrëdhënie me librashitësit. Libri duhet të jetë lehtësisht i gjendshëm. Libri nuk është byrek apo qofte, që sapo të të marrë uria t’i lypësh kudo për të shuar urinë. Unë shkoj shpesh nëpër librari, pasi blej librat e miqve, dhe me atë rast pyes edhe nëse gjenden librat e mi. Përgjigja është: JO. Kjo e tejkalon sfidën: përbën një pengesë të padrejtë, po aq të poshtër sa ajo e mohimit të botimit të librave për arsye politike nën komunizëm.
Votra Magazine: A keni pasur përvojë me redaktimin dhe përpunimin e shkrimeve të tua për botim?
Arbër Ahmetaj: Libri im i parë është botuar në vitin 1993. Kjo i jep përgjigje pyetjes suaj në mënyrë të tërthortë. Por përvojat më interesante dhe produktive i kam me ribotimin e romaneve të mia nga “RL Books”. Kam bashkëpunuar me redaktoren Ornela Musabelliu. Ajo është shkrimtare vetë, një njohëse e mirë e gjuhës shqipe, por sidomos një specialiste e arkitekturës së shkrimit, e sintaksës dhe stilistikës. Aty ku s’ta merr mendja, ajo gjen një ndërtim tjetër fjalie, që i jep tekstit tjetër frymëmarrje e hapësirë jo veç tingëllore gjuhësore, por edhe kuptimore, duke ruajtur substancën e tekstit bazë. E, ky është një shans, pasi asnjë këmbëngulje e një anshme nuk sjell përmirësim të tekstit. Ky është shikimi im, ka autorë të tjerë që e shohin redaktimin të panevojshëm, madje të dëmshëm. Po flas për redaktim letrar, jo për korrektim gjuhësor, pasi një roman me gabime gjuhësore duhet të kthehet në letër menjëherë.
Votra Magazine: Si i përgatisni dhe e dorëzoni shkrime tuaja për konkurse dhe festivale letrare?
Arbër Ahmetaj: Kam përvojë të kufizuar në këtë fushë. Dy herë kam marrë pjesë në konkurse të fshehta poezie dhe kam fituar çmim të parë. Ndaj shpesh bëj shaka e them që jam prozatori i vetëm që fiton çmime me poezi. Njëherë u përfshiva në konkursin “Kadare” dhe shkova në finale. Nuk fitova. Më vjen keq që s’kam mundur akoma ta lexoj romanin fitues. Nejse. Kam marrë pjesë me tregime në dy konkurrime në Zvicër, në frëngjisht e gjermanisht dhe tregimet e mia janë përzgjedhur mes qindrash për t’u botuar në përmbledhje me 15 autorë. Kushtet dhe rregullat e çdo konkursi apo festivali janë të ndryshme. Shumë mirë që ekzistojnë, ndonëse unë s’i kam fort qejf. Nuk kam besim. Romani i parë, “Fletëhyrje për në varr”, qe gati duke marrë çmimin e parë në vitin 1994. Votat u ndanë tre me dy. E pyeta një anëtar të jurisë se pse s’kishte votuar për librin tim e m’u përgjigj me një sinqeritet çarmatosës: “Nuk e kam kuptuar romanin tënd, le që më thanë të votoja për tjetrin”.
Këto konkurrime e turpërojnë librin.
Votra Magazine: Si e kuptoni rolin e krijuesit në një shoqëri të mbyllur dhe si e përjetoni marrëdhënien mes artistëve dhe konsumatorëve në shoqëritë e sotshme?
Arbër Ahmetaj: Ne kemi kaluar përmes një përvoje të shëmtuar diktatoriale, në të cilën artisti është reduktuar në ilustrues të dogmave ideologjike ose është privuar nga liria e shpesh edhe nga jeta. Nëse pyetja juaj lidhet me atë tip shoqërie, që është shumë e ngjashme me shoqërinë naziste, lejohej e kultivoheshin artistë të talentuar, të cilët, me kalimin e kohës, fitonin njëfarë autoriteti e prej të cilëve publiku priste shumë më tepër sesa mund të bënin ata. Ja pse ka pasur shumë keqkuptime për rolin e disa shkrimtarëve e artistëve eminentë në Shqipëri apo Kosovë: ata s’kishin asgjë në dorë, as veten e vet! Por, publiku shpresonte se ata mund të merrnin ndonjëfarë roli drejtues për ta çliruar shoqërinë nga pllaka e plumbit të diktaturës që kishin mbi krye. E bash në këtë situatë të zymtë, disa artistë arrinin të frymëzonin, të jepnin shpresë, të krijonin një botë paralele, në të cilën nuk të zihej fryma si në jetën e përditshme me tollona, survejime, gjyqe dhe izolim total. Ndërsa sot artistëve u duhet ta shndërrojnë artin e tyre në një mikrondërmarrje, në një aktivitet që gjeneron para ose vlera të dobishme shoqërore, që mund të zgjojnë interesin e sponsorëve. Në këtë kompleksitet ndërhyn shteti, që ka kastën apo kopenë e vet të artistëve, lehës e lëpirës njëhershëm, që fitojnë shumicën e çmimeve dhe subvencioneve nga financimet publike. Dua të them që, si dje, edhe sot, ndërhyrja shtetërore në letërsi është e dëmshme, deformuese, e papranueshme.
Votra Magazine: Si e ndikoni komunitetin dhe audiencën tuaj në mënyrë të qëllimshme nëpërmjet shkrimeve tuaja?
Arbër Ahmetaj: Letërsia e mirë ndikon te publiku me një fisnikëri të atillë që nuk bie në sy, pasi efektet e saj ndjehen pas shumë gjeneratash. Ndërsa letërsia e pamfleteve politike, përveçse i turpëron autorët e vet, nuk arrin të mbijetojë sado të talentuar të jenë shkrimtarët e saj.