Xhubleta në Malësinë e Madhe

Nëpërmjet formës, përmbajtjes e lashtësisë së veshjes malësore në Malësinë e Madhe, mësojmë se fuqia krijuese kombëtare, ndër shekuj u shpreh fuqishëm edhe nëpërmjet punës së dorës, siç është edhe produkti final i përpunimit të leshit, thurja me shtiza, në vajanicë e vegë të xhubletës së Malësisë, si motiv i brendshëm duke dëshmuar ruajtjen e pastërtisë autentike iliro-shqiptare edhe nëpërmjet veshjes:

”…Xhubleta e Malësisë sipas studiuesve të mirëfilltë të etnologjisë, e paraqet një ndër veshjet më të vjetra të Europës, si mbetje e një qytetërimi të lashtë mesdhetar e ruajtur me shekuj në mënyrë besnike dhe autentike në traditën e veshjes popullore shqiptare.”(Ekskluzive, nr.24 prill 2002. Etnologji, Flamur Doli: ”Veshja kombëtare shqiptare në studimet e Franc Nopces”, faqe 106”).

– Një veshje me zanafillë të lashtë është xhubleta që është mbajtur në Malësinë e Madhe…Kështu ka ardhur dhe dalmatika, një këmishë e gjatë që në të njëjtën formë e prerje është ruajtur edhe ndër shqiptarë. (Mark Tirta, Etnologjia e Shqiptarëve,Tiranë, GEER, 2003, faqe 102).

Në lidhje me xhubletën e Malësisë, Igbale Kalaja, në Seminarin e Dytë Ndërkombëtar i mbajtur në Shkodër më 22-23 qershor 1995, në temën ”Galeri kostumesh pasuri ndjenjash (Vështrim me syrin e piktorit mbi veshjen e Zadrimës, Bregut të Bunës, Malësisë së Madhe dhe Dukagjinit)”, ndër të tjera shkruan: “Përgjithësisht, veshja është më e gëzueshme si ngjyrë, sesa ajo e dy malësive (ku mbizotëron e zeza). Siç duket, kjo i përshtatet karakterit më burrëror të malësorëve dhe të natyrës relieve dhe të ashpër të maleve të larta, duke i bërë ato më solemne në këtë veshje…. Sapo e shikon xhubletën e Malësisë së Madhe, ajo të tërheq me madhështinë solemne të saj. Me të drejtë, studiuesja Andromaqi Gjergji, në një shkrim të saj e quan xhubletën: ”…fund të krekosur e të valëzuar”. Sa hijerëndë, burrërore, stoike dhe e fortë si malet, të duket gruaja nën këtë veshje.” (Shkodra në shekuj, vëllimi II, Shkodër, 1999, faqe 405-406).

Malësori nuk është përpjekur ta fshehë bukurinë e femrës, përkundrazi ka dashur që nëpërmjet   saj të shprehë vlerat fizike, sigurisht brenda normave të kohës.

Në këto çaste duhet të kujtojmë se historia e kësaj veshjeje e ka zanafillën në veshjen ilire (shkruan në librin MALËSIA E MADHE NDËR SHEKUJ, të autorit Sokol P. Lulgjuraj).

Aleksandër Stipceviç në librin ILIRËT – Historia, Jeta, Kultura, Simbolet e Kultit shkruan: Gratë ilire vishnin një tip fustani që ishte i prerë në brez, kështu që pjesa e sipërme ishte e pëlqyer për trupin, ndërsa pjesa e poshtme ishte e rrudhur dhe kishte formën e kumbonës. Këtë formë rrobash e mbajnë hyjneshat lokale (Diana, nimfat) në monumentet nga epoka romake, si dhe gratë valltare, të paraqitura në urnat japode nga Ribiqi (V-IV para e. re.). Me rrobë të këtilla ishte veshur hyjnesha Diana, që është paraqitur në monedhat e mbretit ilir, Ballaeus (shek. II para e. re.). Mendohet se kjo formë e rrobave ilire është ruajtur deri sot te shqiptarët në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë (te pjesëtarët e fisit Kelmend).

XHUBLETA

Kjo veshje paraqet nje trashëgimi kulturore të mbijetuar në kulturën materiale prej Ilirëve te shqiptarët.

Është një veshje e punuar nga shajaku (zhguni) në katër liq, e zbukuruar me fije spiku të zi e me një formë kambane, e valëzuar, sidomos pjesa e prapme e saj. Me gjatësinë, deri nën gju, ashtu e valëzuar dhe me pjesët e tjera të veshjes deri te koka me rubën(shaminë) e mëndafshit (mnashit) me krahoca të vendosur lirshëm, trupi i malësores, merr formën e një maje bjeshke të valëzuar dhe ashtu me kromatiken e saj natyrale aq bukur ngjishet për truallin malësor, duke krijuar kështu një qëndrim sa madhor, aq edhe krenar.

Veshja e xhubletës ka këtë strukturë morfologjike:

• Në kokë ”ruba leshi”. Blihet në tregun e Shkodrës dhe e quajnë ”rubë me thekë”. Sipër saj vihet ”ruba rretit”. Kjo punohet me pe rroxet (pe për qepje) me gjypnere (grepa), zakonisht me motive floreale – lule të ndryshme që rriten në truallin e Malësisë. Flokët në pjesën e përparme të kokës shkurtohen, gjersa prapa lëshohen lirshëm. Ruba lidhej në gjysmë të kokës.
• Në trup vishet këmisha e punuar nga pëlhura, të cilën tanimë e blejnë në treg, në Shkodër ose Podgoricë. Ndërkaq, qepjen e bëjnë vetë malësorët. Për një këmishë nevojiten 2.m. pëlhurë. Këmisha përbëhet nga: trupi, makat, qafeta, pasgrushtat, shpina, parmzat (pjesa e përparme).
• Gryka e këmishës  është punuar me dorë. Dekorimi i saj është bërë me pe e gjilpërë, duke e zbukuruar me rruaza. Ishte me dy ngjyra: e bardhë dhe e kuqe, me gjatësi deri në shoke. Fundi i saj nuk zbukurohej, pasi nuk dukej nga xhubleta.
• Kraholi  punohet nga ”coha” ngjyrash të ndryshme si: ngjyre fice (e kaltër), e kuqe,  bojë hoxhë (e gjelbër). Kraholi ka mëngë të gjata dhe grykë pak sa të hapur. Në grykë ka ”qafetën e kraholit”, e cila është e punuar me rruaza të vogla, rruaza të gjata Tirane. Zbukurimet punohen me grep. Përbëhet prej ”makave,grykës, qafetave, pasgrushtave, parmzës dhe shpindes”. Ka një gjatësi gjer në bel. Copa për punimin e kraholit blihet në Shkodër ose Podgoricë. Edhe kraholinë qepin gratë malësore.
• Mallota e galme është nje sako me material ”veleduni” (kadifeje). Përbëhet nga shpina, dy parmzat, makat, pasgrushtat, xhepat, qafeta dhe brezi i gjatë që lidhet në vend rripi e që ka një gjerësi rreth 2 gishtërinj dhe është i së njëjtës ngjyrë me malloten. Materiali i kësaj pjese, gjithashtu blihet në tregun e Shkodrës ose të Podgoricës. Punohet nga vetë gratë.
• Grykca është e materialit ”veledun” (kadife) dhe ka edhe ”shtrojën”. Në pjesën e përparme, mu në mes grykca ka një pjesë të zbukuruar që quhet ”pafti i grykcës”, i punuar nga ”serma” (argjendi) e blerë në Shkodër. Pafti është pjesë dekorative, sfondi i të cilit mbushet me motive floreale,’’n’lula,n’grepa”,ndërkaq borduret e tij përmbyllen me motive ”n’veshe” dhe pjesa e fundme e paftit me ”qej”. Perimetri i kësaj pjese përafërsisht ka dimensione 40x40cm, me një grykë të hapur ovale që zbret gjer te gjysma e grykcës. Është pjesë e veshjes që punohet nga vetë gratë.
• Postava (përparësja – pështjellaku i parë), e gjerë rreth 20 cm. dhe e gjatë 80 deri 100 cm. E ndarë në 5 pjesë nga materiali i ”cohës”, kurse pjesa e ”shtrojës” e punuar nga ”tirku”. ‘Tirku” punohet nga peri i leshit: në tymen, i përzier, i tjerrë në bosht e i thurur në‘’vek”, pastaj i shkalur në ”vajanicë” (shkaltore), në Tamarë në Shqipëri.
• Pafti i pështjellakut është nga ”serma” (argjendi). Blihet në tregje zejtare: Prishtinë, Prizren, Pejë, Gjakovë, si dhe në Shkodër. Sfondi i paftit është i ndarë në tri pjesë të barabarta vertikale, që përfundojnë si lart, ashtu dhe poshtë me një motiv te quajtur ”qejte”, që është një formë e dhëmbëzuar – vijë zigzage, e cila në pjesën e ngjitur me sfondin e përmbyll formën e trekëndëshave. Në pjesën e poshtme, aty ku përfundon sfondi dhe pa filluar ”qejt”,është i punuar një motiv dekorativ në formë të një meandri, që zë pozitë horizontale dhe quhet ”leqe”. Secila pjesë e paftit është e zbukuruar me ”rruaza t’galme t’Shkodrës”, duke krijuar motive lulesh nga ambienti i vetë Malësisë, si ”kampule”, p.sh‘.
• ‘Fundi” i pshtjellakut punohet nga coha. Edhe kjo pjesë është punuar nga vetë gratë.
• Vishet në pjesën e përparme mbi xhubletë. Në brez ”viercat e peshtjellakut”, prej argjendi, janë varur nga brezi së bashku me disa zbukurime të tjera që i quajnë ”t’lshuemet e vargjeve”.
• Xhubleta është punuar nga leshi i deleve, nga fijet e ”tymnit” dhe ”init”, të cilat lenuren,
• tirren në bosht, thuren në formë pëlhurë në katër liq në avlemend, shkalen me shkaltore, priten dhe qepen. Të gjitha këto punë i bën gruaja malësore. Ky material quhet ”tirk”. ”Xhubleta” e punuar nga tirku zbukurohet me fije spiku të zi. ”Spiku” punohet prej ”leshit të zgjatur” (tymnit). Bashka në fillim lahet, pastaj shprishet me dorë, ndahet ‘’tymni, lenuret me gerhane e tirret” i hollë me ”bosht”,”n’furkë”. Pastaj ”dredhet” po ashtu ”n’bosht” dhe bëhet 16 fish, duke u dredhë të gjitha fijet së bashku, për t’u bërë gati për qepje me gjilpërë. Dredhja e spikut është bërë në veglën adekuate ku punohet. Ky quhet ”koshi i spikut” dhe ka ”8 kalema” ku është i mbështjellë peri. Xhubleta përbëhet nga ”ivat”, që nga ana e përfundme kanë ‘’tirk, spiku, rruazat, coha e terrtili”. Xhubleta përbëhet nga gjithsej 31 pjesë ”iva” dhe ”spiku”. Fundi i xhubletës punohet nga leshi i ngjyrës së bardhë, prej katër liqsh, që quhet me emrin ”t’pramte e xhubletës”.
• Iva e xhubletës zbukurohet me rruaza të zeza të Tiranës, më të gjata e të vogla, në motive floreale,”n’lula”. ”Iva e xhubletës me terrtil e rruaza – e përzier”. Ka pasur edhe ”laxhuhere” -xixa.
• Kliti i xhubletës është punuar prej tirkut e spikut. Ndërkaq, ”krahët” dhe ”krahcat e xhubletës” janë punuar nga leshi – tirku. ”Prehni i xhubletës”, po ashtu. Në fund ”greshmet”, të punuara nga peri i leshit me ngjyrë ”fice” (të kaltër). ”Shokëzat”, në vend rripi.
• Çorapet punoheshin nga coha dhe tirku, por ka edhe spik. Meqë kanë nje trashësi të dukshme dhe paraqesin vështirësi në të mbathur, është bërë prerja për së gjati, që mbërthimi i tyre deri te shputa të bëhet me kamca. Çorapet zbukurohen me rruaza Tirane dhe terrtil (fije teli).
• Këputa është punuar me pe leshi me shtiza dhe përbëhet prej dy pjesëve, thembrës dhe këputës.
• Opakët (opingat) punoheshin nga lëkura e ‘gjedhit’ dhe thureshin me ”përcageza” (nga lëkura e dhisë, dridheshin si peri në bosht). Kishte edhe opinga nga ”saftjani”, por pjesën e fundme e kishin lëkurë lope, si dhe opinga ”gogisht”.
• Vajzat vishnin xhubletë me ”spik t’zi e rena t’bardha”. Rubat më parë i mbanin ngjyrë kafe e më vonë të bardhë. Çorapet deri në kyç të këmbëve të zeza,e lart të bardha. Mbathnin ”opinga lope” të bëra me ”përqageza” (dredha lëkure) me ”vajç”.
• Vajza e fejuar në Malësi, xhubletës ia qep nje ”tentene” të punuar me grep nga peri i zi me motive gjeometrike, si shenjë që simbolizon fejesën e saj.

Autor: Prof. dr. Ukë Xhemaj – Vështrim etnologjik i shqiptarëve në Mal të Zi. Monografi e Shqiptarëve në Mal të Zi, NË NJË CEP TË ILIRISË, botuar nga Art Club, Ulqin 2007.

Anton Pllumaj