Mbresa për një poet që “si shpend fluturon i lirë” dhe për një vend ku dielli lindte gjithmonë nga një “portë”…

Kushtuar poetit Dodë Kaçaj

Zija Vukaj

Në Palaj të Shoshit pata punuar disa muaj, i ardhur nga fshati Ndrejaj, po i Shoshit, ku kisha qëndrimin e përhershëm, shtratin tim prej druri, sepse isha mësues i ri dhe i pastabilizuar. Atëbotë llojin tim e quanin mësues ambulant. Aty e pata marrë vesh këtë cilësim; klasifikimin e kësaj specieje (të species sime ambulante) dhe qysh atëherë më ndjek pas era e ilaçeve- ambulant, më kujtonte ambulancën. Nejse. Ata që e kishin shpikur sintagmën mësues ambulant ishin zotërit e emërim shkarkimeve; flinin (siç thotë Migjeni) me zonjat e tyre në shtretërit e butë të qytetit dhe shihnin ëndrra me mësues viktima.
Palaj është një fshat që është pak t’i thuash i bukur. Le që gjithë lugina e Shoshit është një peizazh spektakolar. Po të kundrohet nga Mali i Shoshit, syrit të njeriut i ofrohet një kompleks alpin me një pamje gati metafizike që të ndez përfytyrimin e një çifligu poetik të Ciklit të Kreshnikëve. Shpalosen formacione natyrore që varijojnë nga sukat e ulëta e prozhmet e ngjethura me drurë e shkurre, arat e gjelbra, përrojet ushtuese nga rrëketë e gurrave, qetat e gjollat shkëmbore e deri tek malet e thepisura që kufizojnë gjithë këtë luginë me fshatrat e Tropojës. Në pjesët më të buta e të rrafshëta spikasin vendbanime të vogla dhe shtëpi të vetmuara me histori të vjetra sa bota, që nga Dardha e Shoshit, Nicajt, Ndrejajt, Palajt, Brashta, Pepajt, Pylajt, Molla, që është një kep shkëmbor apo tip gadishulli që varet nga tri anët mbi humnerën e Lumit të Shalës, pak pa shkuar te Guri i Lekës, për të cilin i doli hesapi të fliste edhe Indro Montanelit dhe Toplana, që nuk duket nga qendra e fshatit Ndrejaj, por duhet udhëtuar nja katër orë për ta zbuluar, të kalosh një qafë, nga ku vijnë mëngjeseve rrezet e diellit, për të kapur atë fshat tejet të vetmuar. Mbresëlënëse ishte ajo qafë mali dhe unë i thosha “La puerta del sol”, pa asnjë arsye, veçse i ndikuar nga leximi i një romani të asaj kohe dhe për faktin se dielli vinte përditë nga ajo “portë”.
Në shkollën e Palajve gjeta një grup mësuesish, thuajse të gjithë jabanxhinj. Flinin brenda në shkollë dhe jetonin me forcat e veta një jetë të vështirë. Mes tyre ishte edhe poeti Dodë Kaçaj, asohere mësues i gjuhës shqipe. Ishte në vitin e dhjetë të qëndrimit të tij. Doda në atë kohë ishte rreth të tridhjetave, ndërsa unë isha gati një dekadë më i ri. Ai ishte një burrë shumë simpatik dhe mjaft i pashëm. Kishte diçka virtuoze në gjithë pamjen e tij. Kishte elegancë në çdo veprim që bënte; kishte hijeshi në çdo fjalë që thoshte; kishte një humor befasues dhe një spontanitet, që është tipik për njerëzit e rafinuar që merren me art. Por kishte edhe një kulturë dhe erudicion që bënte diferencën me të tjerët. E donte jetën; e donte librin; e donte poezinë, të cilën e ushtroi me shkëlqimin dhe rangun e një poeti të vërtetë e të spikatur; e donte natyrën si bujk dhe si artist. Ishte i pasionuar pas sportit dhe përditë harxhonim orë të tëra duke luajtur futboll, shah e sidomos volejboll, ku edhe shkëlqente. Përdorte shprehjen: “Biri im”, natyrisht me humor, por neve na dukej se me këtë shprehje donte të tregonte distancën me ne edhe në moshë edhe në nivel kulturor. Por nuk qe as njëra as tjetra; ishte thjesht një trill elegant ky apelativ që e përdorte për të parodizuar hijshëm petkun e një prelati imagjinar.
II
Kur më pa ditën e parë që mbiva aty në oborrin e shkollës së Palajve, Doda u inkuriozua si të shihte një UFO, më këqyri me kureshtje, më mati me sy, pastaj me zërin e tij të ngrohtë prej tenori, m’u drejtua:
-Biri im, ç’e mirë të solli këtu?
I thashë se nuk isha biri i tij dhe se aty nuk më kishte sjellë asnjë e mirë, veçse gjendja ime prej ambulanti, sëmundja e mësuesit që do të zëvendësoja dhe pamëshira e shtetit.
Qeshi me të madhe një copë herë, m’i nguli sytë më fort, qeshi edhe disa herë të tjera, deri sa valët e të qeshurave erdhën duke u fashitur, pastaj, i përfshirë nga trilli i humorit, më tha:
-Eja të bëjmë riconicionin. Pas meje!
Më tregoi shkollën, klasën që do të kisha, më prezantoi me kolegët, më tregoi kthinën ku do të jetonim aq kohë sa të vononte të vinte Smajli, mësuesi që do të zëvendësoja. Kthina ishte e ngushtë, por shumë e pastër. Një tavolinë dhogash në mes, dy shtretër druri anash, të pastër e të ndrequr, një raft që shërbente për fletore, libra, sahana, pjata, tenxhere, qese me ushqime etj. Në anët prej dërrase të kthinës ishin ngulur gozhdë ku vareshin rrobat përmbi sfondin e hartës fizike të botës në njërin krah dhe të një harte të principatave shqiptare në krahun tjetër. Në të dy anët e dritares, që natën mbyllej me kapakë druri, respektivisht pranë dy kokave të shtretërve, kishte nga një kuti teneqeje që kishin qenë konserva peshku, por tani mbanin sapunat dhe pranë tyre nga një qese plastmasi me furçat dhe pastat e dhëmbëve.
-Kjo është katandia jonë-, tha, – të pëlqen?
-Po.
-Tani, biri im-, tha (pa e çarë kokën që nuk më pëlqente ky apelativ),- do të mësohesh me jetën tonë. Këtu jetojmë me forcat tona. Je me fat. Ti nuk do të kishe ku të flije. Por ja, fati e deshi të zëvendësoje një zotëri, që ka një shtrat shumë të mirë. Me rroba të pastra, të ngrohta e sidomos të trasha. Do të kesh rast ta njohësh; është miku im më i madh. Kemi ardhur të dy në këtë vend me dëshirë të madhe tash një dekadë. Por tani që e zëvendësove, do të jesh miku im më i madh ambulant, deri sa të vijë ai. Ai është i sëmurë. Ka probleme me mushkëritë. I ruhet të ftohtit. E shikon sa shumë batanije e jorganë ka? Madje edhe kur vishet, vesh nga tri palë fanella. Është edhe i madh me trup. Bëhet sa një kotec.
Teksa po përfytyroja vëllimin prej koteci të mikut të tij, më tërhoqi vëmendjen:
-Di të lash enët? Të pastrosh dhomën, të çash dru, të mbushësh ujë, të ndezësh shporetin?
-Disa i di…- thashë.
-Mos u mërzit; do t’i mësosh të gjitha. Ja, sot po i laj enët unë. Shiko. Pjatave u hiqet e madhja, hidhet në atë koshin aty, pastaj merret uji i ngrohtë, ku futet një copë sapuni rrobash, shkumohet fort dhe me këtë pecë fërkohen enët. Merren pastaj në këtë tenxheren e madhe të gjitha, dalim jashtë tek vija e ujit në cep të shkollës dhe shpëlahen deri sa të bëjnë grrëk- grrëk.
Fliste dhe vepronte. Më ftoi ta ndiqja në çdo veprim. E ndoqa. Të nesërmen më tha:
-Pa hajt të shohim! Sot e ke radhën ti.
Ndoqa këshillat dhe shembullin e tij pikë për pikë deri në fund, te grrëk- grrëku i pastërtisë, siç thoshte Doda. Më pa me vëmendje dhe më tha:
-Biri im, më befasove. Ma kalove edhe mua. Qysh sot e mbrapa je përgjegjës i larjes së enëve.
Në darkë, para se të uleshim të hanim, më tha:
-A din të shkosh te kroi. Aty ku shkuam mbrëmë. Aty lart, atij shpatit të bukur. Si tingëllonin vargjet e “Ferrit” të Dantes kur po m’i recitoje. Më dukej se isha mes Paulos dhe Françeskës. Çfarë toni tragjik. Por edhe efekti i ndriçimit të hënës dhe jehonat e kësaj pllaje magjike. Misticizëm i gjallë. Ai krua ka një ujë të freskët. Merri gjymat e shko.
Në fakt e mbaj mend atë natë me hënë në atë shpat të Shoshit. Askush nuk e ka soditur si unë, në atë plan shikimi profilin e këtij poeti, teksa drita e hënës i binte portretit të tij të fisëm, që ngjante si një shpend madhështor, nga ana e lindjes. Pamja e tij spikaste vetëm nga ravijëzimi i tipareve. Ishte më shumë një skicë, një kapriçio piktoreske. Tipare të stampuara nga vija të lakuara, që kufizonin errësirën masive të fytyrës nga ku nuk shquhej asgjë, përveç thellësisë së errësirës që shkrihej në sfondin e errët të luginave të Dukagjinit. Dëgjohej veç zëri i tij i thellë që ushtonte në recitimin e vargjeve të Henrik Hajnes:
“Ferrin e Dantes a e di?
Të tmerrshmen tercetë?
Atë që poeti aty e lidh
S’e zgjidh dot as Zoti vetë”
Më dukej se nën këtë kumbim të shkëlqyer grykor natyra ishte bërë vesh. Shkozat, frashnat, krekcat, lisat, dëllinjat e gjallesat e natës kishin mbajtur frymën për të shijuar zërin e tij. Aty kam kuptuar apo sendërtuar për herë të parë e të fundit mitin e Orfeut. Magjinë dhe forcën çudibërëse të poetit. Aty miti kthehet në realitet. Aty bëhet e besueshme forca dhe magjia e artit poetik për të mposhtur edhe Hadin.
Por teksa i kujtova këto, zëri i Dodës më shkundi si nga një ëndërr:
-Merri gjymat, biri im. Janë dy, po ti je i fortë.
Shkova dhe u ktheva me dy gjymat e mbushur. Dodën e gjeta tek po shkruante diçka në një fletore. Ngriti sytë, më pa dhe tha:
-A nuk po shkon, biri im?
-U ktheva-, i thashë, duke i treguar gjymat e djersitur nga bulëzat e ujit të freskët. (Ai e dinte, po ky qe një truk i vogël).
-S’ka mundësi,- tha,- kaq shpejt!
-Po.
-Qysh sonte e mbrapa, ti je përgjegjës i mbushjes së ujit.
Të nesërmen u gradova edhe në dy përgjegjësi të reja: përgjegjës i çarjes së druve dhe përgjegjës i pastrimit të dhomës.
Sikur të isha pak më naiv dhe të mos e kuptoja regjistrin e humorit të tij; trillin e papërballueshëm për të folur me antifrazë, menjëherë do të inatosesha nga “tallja” e tij. Por ai më kishte njohur fluturimthi, që në sekondën e parë që ishim takuar, më kishte psikologjisur si të njiheshim prej një dekade dhe e dinte edhe shijen dhe etjen time për humor e shaka.
Darkave rrinim të gjithë deri vonë nën gështenjën që kishim në qoshen e shkollës. Bëheshim gjashtë vetë. Bisedonim për gjëra të ndryshme. Një natë, teksa na ishin mbaruar bisedat, po soditnim qiellin e pafund, shikonim Yllin Polar, Kashtën e Kumtrit, kostelacionet e ndryshme. Rroknim me fantazinë tonë gjithë galaktikën nën freskun e mbrëmjes dhe nën kadencën gurgulluese të përroit që kishim pranë. A ka jetë në univers? A ka njerëz? A ka qytetërim? Ku? Në cilin planet a yll? A kemi të gjithë nga një yll? Cili është yti? Etj., etj.
Befas u dëgjua zëri i Dodës: “Diku, në univers, në galaktikën tonë, jam i bindur se ka një planet ku ndodhet një fshat, që quhet Palaj, në qoshe të një shkolle, nën një gështenjë, në freskun e mbrëmjes, nën gurgullimën e përroit janë gjashtë vetë që po diskutojnë këto gjëra që po diskutojmë ne dhe presin t’i njohim e të na njohin.”